版本一
天有不测风云,人有旦夕祸福。
蜈蚣百足,行不及蛇;雄鸡两翼,飞不过鸦。
马有千里之程,无骑不能自往;人有冲天之志,非运不能自通。
盖闻:人生在世,富贵不能淫,贫贱不能移。
文章盖世,孔子厄于陈邦;武略超群,太公钓于渭水。
颜渊命短,殊非凶恶之徒;盗跖年长,岂是善良之辈。
尧帝明圣,却生不肖之儿;瞽叟愚顽,反生大孝之子。
张良原是布衣,萧何称谓县吏。
晏子身无五尺,封作齐国宰相;孔明卧居草庐,能作蜀汉军师。
楚霸虽雄,败于乌江自刎;汉王虽弱,竟有万里江山。
李广有射虎之威,到老无封;冯唐有乘龙之才,一生不遇。
韩信未遇之时,无一日三餐,及至遇行,腰悬三尺玉印,一旦时衰,死于阴人之手。
有先贫而后富,有老壮而少衰。
满腹文章,白发竟然不中;才疏学浅,少年及第登科。
深院宫娥,运退反为妓妾;风流妓女,时来配作夫人。
青春美女,却招愚蠢之夫;俊秀郎君,反配粗丑之妇。
蛟龙未遇,潜水于鱼鳖之间;君子失时,拱手于小人之下。
衣服虽破,常存仪礼之容;面带忧愁,每抱怀安之量。
时遭不遇,只宜安贫守份;心若不欺,必然扬眉吐气。
初贫君子,天然骨骼生成;乍富小人,不脱贫寒肌体。
天不得时,日月无光;地不得时,草木不生;水不得时,风浪不平;人不得时,利运不通。
注福注禄,命里已安排定,富贵谁不欲?
人若不依根基八字,岂能为卿为相?
吾昔寓居洛阳,朝求僧餐,暮宿破窖,思衣不可遮其体,思食不可济其饥,上人憎,下人厌,人道我贱,非我不弃也。
今居朝堂,官至极品,位置三公,身虽鞠躬于一人之下,而列职于千万人之上,有挞百僚之杖,有斩鄙吝之剑,思衣而有罗锦千箱,思食而有珍馐百味,出则壮士执鞭,入则佳人捧觞,上人宠,下人拥。
人道我贵,非我之能也,此乃时也、运也、命也。
嗟呼!
人生在世,富贵不可尽用,贫贱不可自欺,听由天地循环,周而复始焉。
版本二
天地有常用,日月有常明,四时有常序,鬼神有常灵。
天有宝,日月星辰。
地有宝,五谷金银。
家有宝,孝子贤孙。
国有宝,正直忠良。
合天道,则天府鉴临。
合地道,则地府消愆。
合人道,则民用和睦。
三道既合,祸去福来。
天地和,则万物生。
地道和,则万物兴。
父子和,而家有济。
夫妇和,而义不分。
时势不可尽倚,贫穷不可尽欺,世事翻来覆去,须当周而复始。
余者,居洛阳之时,朝投僧寺,夜宿破窑。
布衣不能遮其体,饘粥不能充其饥。
上人嫌,下人憎,皆言余之贱也,余曰:非贱也,乃时也,运也,命也。
余后登高及第,入中书,官至极品,位列三公,思衣则有绮罗千箱,思食则有百味珍馐,有挞百僚之杖,有斩佞臣之剑,出则壮士执鞭,入则佳人扶袂,廪有余粟,库有余财,人皆言余之贵也,余曰:非贵也,乃时也,运也,命也。
蛟龙未遇,暂居云雾之间。
君子失时,屈守小人之下。
命运未通,被愚人之轻弃。
时运未到,被小人之欺凌。
初贫君子,自怨骨格风流。
乍富小人,不脱俗人体态。
生平结交惟结心,莫论富贵贫贱。
深得千金,而不为贵,得人一语,而胜千金。
吾皆悼追无恨人,富贵须当长保守,
苏秦未遇,归家时,父母憎,兄弟恶,嫂不下玑,妻不愿炊,然衣锦归故里,马壮人强,萤光彩布,兄弟含笑出户迎,妻嫂下阶倾己顾,苏秦本是旧苏秦,昔日何陈今何亲。
自家骨肉尚如此,何况区区陌路人,抑犹未也。
文章冠世,孔子尚厄于陈邦。
武略超群,太公曾钓于渭水。
颜回命短,岂是凶暴之徒。
盗柘年长,自非贤良之辈。
帝尧天圣,却养不肖之男。
瞽叟顽嚣,反生大孝之子。
甘罗十二为宰相,买臣五十作公卿。
晏婴身长五尺,封为齐国宰相。
韩信力无缚鸡,立为汉朝贤臣,未遇之时,口无一日瓮飧,及至兴通,身受齐王将印,吓燕取赵,统百万雄兵,一旦时休,卒于阴人之毒手。
李广有射虎之威,到老无封。
冯唐有安邦之志,一世无遇。
上古圣贤,不掌阴阳之数。
今日儒士,岂离否泰之中。
腰金衣紫,都生贫贱之家。
草履毛鞋,都是富豪之裔。
有贫贱,而后有富贵。
有小壮,而后有老衰。
人能学积善,家有余庆。
青春美女,反招愚独之夫。
俊秀才郎,竟配丑貌之妇。
五男二女,老来一身全无。
万贯千金,死后离乡别井。
才疏学浅,少年及第登科。
满腹文章,到老终身不第。
或富贵,或贫贱,皆由命理注定。
若天不得时,则日月无光。
地不得时,则草木不生。
水不得时,则波浪不静。
人不得时,则命运不通。
若无根本八字,岂能为卿为相。
一生皆由命,半点不由人。
蜈蚣多足,不及蛇灵。
雄鸡有翼,飞不及鸦。
马有千里之驰,非人不能自往。
人有千般巧计,无运不能自达。
吾敬为此劝世文也。
pò yáo fù / hán yáo fù / quàn shì zhāng
bǎn běn yī
tiān yǒu bù cè fēng yún,
rén yǒu dàn xī huò fú。
wú gōng bǎi zú,
xíng bù jí shé ; xióng jī liǎng yì,
fēi bù guò yā。
mǎ yǒu qiān lǐ zhī chéng,
wú qí bù néng zì wǎng ; rén yǒu chōng tiān zhī zhì,
fēi yùn bù néng zì tōng。
gài wén : rén shēng zài shì,
fù gùi bù néng yín,
pín jiàn bù néng yí。
wén zhāng gài shì,
kǒng zǐ è yú chén bāng ; wǔ lvè chāo qún,
tài gōng diào yú wèi shǔi。
yán yuān mìng duǎn,
shū fēi xiōng è zhī tú ; dào zhí nián cháng,
qǐ shì shàn liáng zhī bèi。
yáo dì míng shèng,
què shēng bù xiào zhī ér ; gǔ sǒu yú wán,
fǎn shēng dà xiào zhī zǐ。
zhāng liáng yuán shì bù yī,
xiāo hé chēng wèi xiàn lì。
yàn zǐ shēn wú wǔ chǐ,
fēng zuò qí guó zǎi xiāng ; kǒng míng wò jū cǎo lú,
néng zuò shǔ hàn jūn shī。
chǔ bà sūi xióng,
bài yú wū jiāng zì wěn ; hàn wáng sūi ruò,
jìng yǒu wàn lǐ jiāng shān。
lǐ guǎng yǒu shè hǔ zhī wēi,
dào lǎo wú fēng ; féng táng yǒu chéng lóng zhī cái,
yī shēng bù yù。
hán xìn wèi yù zhī shí,
wú yī rì sān cān,
jí zhì yù xíng,
yāo xuán sān chǐ yù yìn,
yī dàn shí shuāi,
sǐ yú yīn rén zhī shǒu。
yǒu xiān pín ér hòu fù,
yǒu lǎo zhuàng ér shǎo shuāi。
mǎn fù wén zhāng,
bái fā jìng rán bù zhōng ; cái shū xué qiǎn,
shǎo nián jí dì dēng kē。
shēn yuàn gōng é,
yùn tùi fǎn wèi jì qiè ; fēng líu jì nv̌,
shí lái pèi zuò fū rén。
qīng chūn měi nv̌,
què zhāo yú chǔn zhī fū ; jùn xìu láng jūn,
fǎn pèi cū chǒu zhī fù。
jiāo lóng wèi yù,
qián shǔi yú yú biē zhī jiān ; jūn zǐ shī shí,
gǒng shǒu yú xiǎo rén zhī xià。
yī fú sūi pò,
cháng cún yí lǐ zhī róng ; miàn dài yōu chóu,
měi bào huái ān zhī liàng。
shí zāo bù yù,
zhǐ yí ān pín shǒu fèn ; xīn ruò bù qī,
bì rán yáng méi tǔ qì。
chū pín jūn zǐ,
tiān rán gǔ gé shēng chéng ; zhà fù xiǎo rén,
bù tuō pín hán jī tǐ。
tiān bù dé shí,
rì yuè wú guāng ; dì bù dé shí,
cǎo mù bù shēng ; shǔi bù dé shí,
fēng làng bù píng ; rén bù dé shí,
lì yùn bù tōng。
zhù fú zhù lù,
mìng lǐ yǐ ān pái dìng,
fù gùi shúi bù yù ?
rén ruò bù yī gēn jī bā zì,
qǐ néng wèi qīng wèi xiāng ?
wú xī yù jū luò yáng,
zhāo qíu sēng cān,
mù sù pò jiào,
sī yī bù kě zhē qí tǐ,
sī shí bù kě jì qí jī,
shàng rén zēng,
xià rén yàn,
rén dào wǒ jiàn,
fēi wǒ bù qì yě。
jīn jū zhāo táng,
guān zhì jí pǐn,
wèi zhì sān gōng,
shēn sūi jū gōng yú yī rén zhī xià,
ér liè zhí yú qiān wàn rén zhī shàng,
yǒu tà bǎi liáo zhī zhàng,
yǒu zhǎn bǐ lìn zhī jiàn,
sī yī ér yǒu luō jǐn qiān xiāng,
sī shí ér yǒu zhēn xīu bǎi wèi,
chū zé zhuàng shì zhí biān,
rù zé jiā rén pěng shāng,
shàng rén chǒng,
xià rén yǒng。
rén dào wǒ gùi,
fēi wǒ zhī néng yě,
cǐ nǎi shí yě 、 yùn yě 、 mìng yě。
jiē hū !
rén shēng zài shì,
fù gùi bù kě jǐn yòng,
pín jiàn bù kě zì qī,
tīng yóu tiān dì xún huán,
zhōu ér fù shǐ yān。
bǎn běn èr
tiān dì yǒu cháng yòng,
rì yuè yǒu cháng míng,
sì shí yǒu cháng xù,
gǔi shén yǒu cháng líng。
tiān yǒu bǎo,
rì yuè xīng chén。
dì yǒu bǎo,
wǔ gǔ jīn yín。
jiā yǒu bǎo,
xiào zǐ xián sūn。
guó yǒu bǎo,
zhèng zhí zhōng liáng。
hé tiān dào,
zé tiān fǔ jiàn lín。
hé dì dào,
zé dì fǔ xiāo qiān。
hé rén dào,
zé mín yòng hé mù。
sān dào jì hé,
huò qù fú lái。
tiān dì hé,
zé wàn wù shēng。
dì dào hé,
zé wàn wù xīng。
fù zǐ hé,
ér jiā yǒu jì。
fū fù hé,
ér yì bù fēn。
shí shì bù kě jǐn yǐ,
pín qióng bù kě jǐn qī,
shì shì fān lái fù qù,
xū dāng zhōu ér fù shǐ。
yú zhě,
jū luò yáng zhī shí,
zhāo tóu sēng sì,
yè sù pò yáo。
bù yī bù néng zhē qí tǐ,
zhān zhōu bù néng chōng qí jī。
shàng rén xián,
xià rén zēng,
jiē yán yú zhī jiàn yě,
yú yuē : fēi jiàn yě,
nǎi shí yě,
yùn yě,
mìng yě。
yú hòu dēng gāo jí dì,
rù zhōng shū,
guān zhì jí pǐn,
wèi liè sān gōng,
sī yī zé yǒu qǐ luō qiān xiāng,
sī shí zé yǒu bǎi wèi zhēn xīu,
yǒu tà bǎi liáo zhī zhàng,
yǒu zhǎn nìng chén zhī jiàn,
chū zé zhuàng shì zhí biān,
rù zé jiā rén fú mèi,
lǐn yǒu yú sù,
kù yǒu yú cái,
rén jiē yán yú zhī gùi yě,
yú yuē : fēi gùi yě,
nǎi shí yě,
yùn yě,
mìng yě。
jiāo lóng wèi yù,
zàn jū yún wù zhī jiān。
jūn zǐ shī shí,
qū shǒu xiǎo rén zhī xià。
mìng yùn wèi tōng,
bèi yú rén zhī qīng qì。
shí yùn wèi dào,
bèi xiǎo rén zhī qī líng。
chū pín jūn zǐ,
zì yuàn gǔ gé fēng líu。
zhà fù xiǎo rén,
bù tuō sú rén tǐ tài。
shēng píng jié jiāo wéi jié xīn,
mò lùn fù gùi pín jiàn。
shēn dé qiān jīn,
ér bù wèi gùi,
dé rén yī yǔ,
ér shèng qiān jīn。
wú jiē dào zhūi wú hèn rén,
fù gùi xū dāng cháng bǎo shǒu,
sū qín wèi yù,
gūi jiā shí,
fù mǔ zēng,
xiōng dì è,
sǎo bù xià jī,
qī bù yuàn chūi,
rán yī jǐn gūi gù lǐ,
mǎ zhuàng rén qiáng,
yíng guāng cǎi bù,
xiōng dì hán xiào chū hù yíng,
qī sǎo xià jiē qīng jǐ gù,
sū qín běn shì jìu sū qín,
xī rì hé chén jīn hé qīn。
zì jiā gǔ ròu shàng rú cǐ,
hé kuàng qū qū mò lù rén,
yì yóu wèi yě。
wén zhāng guān shì,
kǒng zǐ shàng è yú chén bāng。
wǔ lvè chāo qún,
tài gōng céng diào yú wèi shǔi。
yán húi mìng duǎn,
qǐ shì xiōng bào zhī tú。
dào zhè nián cháng,
zì fēi xián liáng zhī bèi。
dì yáo tiān shèng,
què yǎng bù xiào zhī nán。
gǔ sǒu wán xiāo,
fǎn shēng dà xiào zhī zǐ。
gān luō shí èr wèi zǎi xiāng,
mǎi chén wǔ shí zuò gōng qīng。
yàn yīng shēn cháng wǔ chǐ,
fēng wèi qí guó zǎi xiāng。
hán xìn lì wú fú jī,
lì wèi hàn zhāo xián chén,
wèi yù zhī shí,
kǒu wú yī rì wèng sūn,
jí zhì xīng tōng,
shēn shòu qí wáng jiāng yìn,
xià yàn qǔ zhào,
tǒng bǎi wàn xióng bīng,
yī dàn shí xīu,
zú yú yīn rén zhī dú shǒu。
lǐ guǎng yǒu shè hǔ zhī wēi,
dào lǎo wú fēng。
féng táng yǒu ān bāng zhī zhì,
yī shì wú yù。
shàng gǔ shèng xián,
bù zhǎng yīn yáng zhī shù。
jīn rì rú shì,
qǐ lí fǒu tài zhī zhōng。
yāo jīn yī zǐ,
dū shēng pín jiàn zhī jiā。
cǎo lv̌ máo xié,
dū shì fù háo zhī yì。
yǒu pín jiàn,
ér hòu yǒu fù gùi。
yǒu xiǎo zhuàng,
ér hòu yǒu lǎo shuāi。
rén néng xué jī shàn,
jiā yǒu yú qìng。
qīng chūn měi nv̌,
fǎn zhāo yú dú zhī fū。
jùn xìu cái láng,
jìng pèi chǒu mào zhī fù。
wǔ nán èr nv̌,
lǎo lái yī shēn quán wú。
wàn guàn qiān jīn,
sǐ hòu lí xiāng bié jǐng。
cái shū xué qiǎn,
shǎo nián jí dì dēng kē。
mǎn fù wén zhāng,
dào lǎo zhōng shēn bù dì。
huò fù gùi,
huò pín jiàn,
jiē yóu mìng lǐ zhù dìng。
ruò tiān bù dé shí,
zé rì yuè wú guāng。
dì bù dé shí,
zé cǎo mù bù shēng。
shǔi bù dé shí,
zé bō làng bù jìng。
rén bù dé shí,
zé mìng yùn bù tōng。
ruò wú gēn běn bā zì,
qǐ néng wèi qīng wèi xiāng。
yī shēng jiē yóu mìng,
bàn diǎn bù yóu rén。
wú gōng duō zú,
bù jí shé líng。
xióng jī yǒu yì,
fēi bù jí yā。
mǎ yǒu qiān lǐ zhī chí,
fēi rén bù néng zì wǎng。
rén yǒu qiān bān qiǎo jì,
wú yùn bù néng zì dá。
wú jìng wèi cǐ quàn shì wén yě。
吕蒙正出身贫寒,深刻体会穷人的苦难,所以读书勤奋、工作勤奋、爱民勤奋。他年轻的时候,曾经和寇准一起在破窑读书,体会了人间冷暖。后来做了宰相,更体会到人心的宠辱。所以他写了一段《破窑赋》。
《破窑赋》透出的是人生命运和天地自然变化循环的思想,文章以自己从凄惨到富贵的经历,列举了自古以来历史上诸多名人经历的各种命运和磨难,摆事实讲道理,来说明这世界人生命运的起起落落。
人生的始与终,在无运与有运、得时与失时的这种天地时空自然变化循环中,会产生天差地别和意想不到的人为和自然变化。只有经历过太多苦难沧桑和大起大伏的人才能够体会到最深刻地天道无常和人情冷暖的巨大变化,才会体会到在人困、人为和天地自然变化循环中,命运的巨烈地沉浮与很多人生无奈的结局。
吕蒙正寻求的是他的听天地循环变化、富贵不可尽用,贫贱不可自欺的的人困人为的人生智慧。开篇就是“天有不测风云,人有旦夕祸福”,以及最后“人生在世,富贵不可尽用,贫贱不可自欺”,并且要“听由天地循环,周而复始焉”,吕蒙正在作品中透出这样一种思想:在特定的并且是之前意想不到的天地循环周而复始的变化中,人要富贵不可尽用、贫贱不可自欺的人困人为努力的思想。天尚有不测之风云,人尚有旦夕之祸福,吕蒙正提示人们要重视自然界的星移物换,随着时间变迁,人与事都会带来巨大落差并对人产生很大的影响。天地循环周而复始,所以人必须坦然面对坦途与坎坷。
吕蒙正用相当大的篇幅列举了自古以来历史上诸多名人各种命运起伏的得时与失时、成功与磨难的巨大落差,他特意要列举这么多数量,是因为要说明很多人想胜天,实际是多数人胜不了天。很多人活在这世上,不会接受现实和应对变化。“马有千里之蹄,无人不能自往;人有凌云之志,非运不能腾达。”有的人虽然“满腹经纶”,但“白发不第”就是到老也当不上官,有的人虽然“才疏学浅”但却“少年登科”,就是年纪轻轻就当官了,这就叫“运”,也就是人们常说的“命好”。《破窑赋》正是提示人们天道无常和人情冷暖是人世间的常态,提示人们要接受现实和应对天地时空的变化。